Ania w Krainie Czarów

Idąc do teatru, filharmonii, na imprezę, na spotkanie z klientem i u cioci, i po odbiór państwowych odznaczeń ubieramy się szczególnie. Starannie dobieramy strój - garnitur, garsonka, kolczyki, spinki do mankietów, prasujemy koszulę i spódnicę, do torebki wkładamy zapasowe pończochy... Dbamy o to, by nie tylko dobrze wyglądać, ale i czuć się swobodnie w ważnej chwili. Zachowujemy się też inaczej - wiadomo, że na imprezie powiemy coś innego niż w teatrze czy filharmonii, gdzie jednak będziemy szanować ciszę. Wyjątkowe sytuacje zakładają wyjątkowe zachowania.

Wychodząc z pracy, też trzeba tego dopilnować. Najważniejsze w tym są wszakże buty. Buty na wyjście.

Szukałam tych butów jeszcze przed wyjazdem do Chin. Czułam, że ten moment jest nieodległy, choć nie spodziewałam się, że przyjdzie znienacka, zaskakując mnie i nawet strasząc - butów bowiem nie było.

Szukałam ich w Krakowie, rozglądałam się za nimi w Szanghaju, przebiegłam Warszawę, tropiąc "te" buty, ale nic z tego. Wczoraj, gdy sprawa stała się paląca, rzuciłam wszystko, poszłam na całość. Buty musiały być.

Zdesperowana, zdenerwowana dzwoniłam, gadając o bzdurach, dzieląc się moim problemem, wysłuchując o problemach innych. Nie zmieniało to faktu, że miałam następnego dnia wyjść i butów nie miałam na wyjście.

Zadzwoniłam raz jeszcze, pomyślałam sobie: ktoś buty kupił, ja nie, bilans i tak jest na plus. Niech będzie. Wyjdę w nieswoich butach, na niemoich nogach. Dobrze. I wtedy je zobaczyłam. W deszczu lśniły na przyciemnionej już wystawie, tuż przed zamknięciem sklepu. "Czynne jeszcze?" - spytałam. "Tak, ale za 5 minut zamykamy" - powiedziała miła pani w pięknych okularach, ciepłym szalu, mając, mimo braku czasu, chęć na pogawędkę. Tyle czasu wystarczyło, bym obeszła sklep wokoło, myśląc, czy to właśnie "te", "buty na wyjście", decydując, że tak, mierząc prawego, po chwili lewego, płacąc, pakując, życząc wszystkiego dobrego, najlepszego i słysząc, że "ten kolor do pani doskonale pasuje".

Pasuje. Fiolet na wyjście. Fioletowe buty na wyjście.

Piszę to wszystko wcześniej, gdy jeszcze w bieliźnie (fioletowej także - bądźmy konsekwentni - i francuskiej) i szlafroku powoli zaczynam zbierać się do ostatniego nieświadomego dnia pracy w muzeum i zarazem pierwszego świadomego. Bo dni jeszcze będzie kilka.

Uroczyście inauguruję rytuał wyjścia z pracy. Dzień pierwszy: papiery i buty.

Dzień czwarty

Szanghaj dziś zaczął wzbudzać we mnie lęk. To jest zbyt duże miasto. Zbyt potężne. Zbyt przerastające moją wyobraźnię. Zbyt szanghajskie.

 

Gigantomania, czyli Ania Gigantom...

 

Zacznę od tego, że moja podróż do Azji jawi mi się całkiem logicznie. Polska leży na styku Europy i Azji. Potem odwiedzałam Ukrainę, następnie pojechałam dalej na Wschód, do Turcji. Mieszkanie w Kazachstanie można uznać za wejście do „prawdziwej” Azji, choć „tylko” Środkowej, w końcu trafiłam do Chin. Każdy krok dalej na Wschód niż Przemyśl można traktować jako kolejny etap wtajemniczenia, które – jak powtórzę i podkreślę – postępowało u mnie w pewnym logicznym rytmie. Pewien czas musiał upłynąć, bym mogła w odpowiedni sposób zobaczyć i zrozumieć (czasem z opóźnieniem) następne miejsce. Teraz jestem w Chinach i moje zrozumienie Wschodu osiągnęło ten stan, w którym jestem świadoma, że więcej nie wiem niż wiem. Pięknie, prawda? 

Konferencja dzisiaj miała wycieczki do różnych miejsc atrakcyjnych w Szanghaju i okolicach. Zrezygnowałam z wycieczki na rzecz samodzielnego spaceru po Szanghaju – a to właśnie ten sposób zwiedzania, który preferuję. Zawsze, gdziekolwiek jadę, a szczególnie gdy gdzieś jadę po raz pierwszy, staram się jak najwcześniej przestać czytać o tym miejscu, nie kupuję przewodnika, żeby nie kusił i usiłuję zapomnieć wszystko, czego się kiedykolwiek o nim dowiedziałam. Tak też stało się tym razem w Szanghaju. Dzisiejszy spacer sprawił, że przypomniałam sobie dawno nabytą wiedzę o wojnach opiumowych, o koncesjach międzynarodowych, o zbrodniach japończyków na Chinach, szczególnie na Szanghaju, o przyjaźni polsko-radzieckiej i o modernizmie europejskim, którego wyjątkowym przejawem był niemiecki ekspresjonizm filmowy. Odgrzebałam też w zakamarkach umysłu wiedzę o szintoizmie, taoizmie, buddyzmie i rewolucji kulturalnej w Chinach. Dziś, wszystkie te pojęcia nagle nabrały dla mnie ciała, czasem nawet trójwymiarowego, a z pewnością kolorowego.

Od początku. Rano pospałam nareszcie trochę (4,5 godziny zamiast 3,5, czyli całkiem nieźle). Grzecznie zjadłszy śniadanie, pojechałam taksówką z szefem do starego miasta, czyli Yuyuan Garden. Z taksówką tu jest tak, że pokazuje się szoferowi adres na kartce, a ten wiezie nas tam, gdzie odczytał. Trochę na dwoje babka wróżyła, bo niekiedy mam wrażenie, że nie umieją czytać, niemniej jednak poruszać się w mieście liczącym 20 milionów mieszkańców – szacun wielki jak stąd do Krakowa. Akurat tym razem zdarzyło się, że pierwszy napotkany nas zabrał. Szef jednakowoż nie był przekonany, że trafiliśmy we właściwe miejsce, dopiero na mapie musiałam mu pokazać (i tak mi nie wierzył). O Yuyuan Garden napiszę jutro, bo dziś byłam tam tylko kilka minut. Potem, jakoś tak się zdarzyło, że przy świątyni szintoistycznej się zgubiłam. Trochę nie wiedziałam, co robić, po chwili zadzwoniłam po prostu do kolegi Habiba (wiedziałam, że Afşın pojechał, a Jean-Louis ma napięte plany zwiedzania Szanghaju) i ucieszyłam się, słysząc jego głos w słuchawce telefonu, bo to znaczyło, że on nie pojechał za miasto na oficjalną wycieczkę. Umówiliśmy się, że pojadę do niego do hotelu na kawę (na kawę...), a następnie razem pójdziemy zwiedzać. Obejrzałam jeszcze dokładnie świątynię szintoistyczną, bardzo zniszczoną w latach 60. (o czym doniósł szef, wpatrzony w kartki przewodnika, a nie w świątynię – koniec końców zwiedził budynek przylegający, a nie samą templę...), odrestaurowaną pieczołowicie w ostatnich latach. To jednak przerażająco puste miejsce, nie zapełniają niewielkiej przestrzeni strojne w kolory posągi śmiejących się bogów. 

Habib mieszka w super luksusowym hotelu pięciogwiazdkowym, moje capuccino w lobby było marzeniem spragnionego kofeiny Europejczyka zagubionego w Azji pełnej hahaha nie zielonej herbaty, ale czerwonej Coka-Coli (podkreślam znaczenie tego napoju dla Chin!). Po pogawędce na tematy ogólnochińskie (zaczęło się od tego, że Habib opowiedział, jak wczoraj usiłował po północy zasnąć i nagle ktoś zapukał delikatnie do jego pokoju, on nie otworzył, ale po chwili, rozbudzony i zaciekawiony, podszedł do drzwi, gdzie, jak się okazało, leżała ulotka ze zdjęciem stosunkowo roznegliżowanej pani, Chinki, jej numer telefonu i zachęta do kontaktu) i po kawie ruszyliśmy także taksówką na Bund, czyli nabrzeże nad rzeką Huangpu (dopływ Jangcy). Ta rzeka dzieli Szanghaj na Puxi – stary, właściwy Szanghaj, i Pudong – nowy Szanghaj, nowoczesne centrum finansowe. Bund to jednak przede wszystkim historia, a tę widać dziś już tylko w budynkach przy promenadzie ciągnącej się wzdłuż rzeki. Są bardzo różne, a przecież wszystkie łączy to, że są jednym ze śladów „kolonialnej” przeszłości miasta. Dzisiaj jednak jest to mało ważne. Przyćmiewa je panorama Pudongu, która nie tylko zapiera dech w piersiach, ale również każe myśleć o koszmarnym zanieczyszczeniu powietrza w Szanghaju. Otóż wszystkie budynki po drugiej stronie rzeki są szare. Nie ma na nich kolorów, brak wyraźnych linii. Gdy się patrzy przez obiektyw aparatu fotograficznego, nie da się nawet powiedzieć, który budynek jest na którym planie, czy przypadkiem nie są wszystkie ustawione w jednej linii. Do tego dochodzi drapanie w gardle, nieodłącznie towarzyszące spacerom po Szanghaju i sprawiające, że cały czas chce się pić, oraz bardzo suche oczy i wypadające niemal z nich soczewki. Na dłuższy czas soczewkowcom polecam okulary. Bund był niegdyś centrum finansowym, teraz mieszczą się tu hotele i inne instytucje finansowe, których pracownicy jednak muszą zazdrosnym okiem patrzeć naprzeciwko, na Pudong. 

Bund to przede wszystkim miejsce spotkań, zdjęć, które każdy musi sobie zrobić obowiązkowo na tle Pudongu (też mam!). Teraz nie sezon na Szanghaj, to widać na Bundzie – Europejczycy zwracają uwagę, a taka para jak Habib i ja, to już w ogóle. Biegałam po Bundzie jak oszalała, a Habib spokojnie stał i filmował sobie centymetr panoramy za centymetrem. Chińczycy, którzy wycieczkami przewalali się jak opętani, patrzyli na nas jak na dwójkę wariatów. Mnie to miejsce nie dawało spokoju, nerwowa się robiłam, gdy patrzyłam na nowe miasto, powstałe w ciągu ostatnich 30 lat. Robiło mi się na zmianę zimno z przerażenia i gorąco z podniecenia. Raz, że na przestrzeni mojego życia powstało coś takiego, dwa, że – dosłownie coś takiego w ogóle powstało. Strach o tym myśleć. W końcu stanęłam spokojnie przy barierce i Habib musiał mi przypomnieć „on reste ici, ou on continu?”. Poszliśmy dalej Bundem. Cały czas gadaliśmy o mieście, o tym, jakie jest, jakie chciałoby się, co jest symbolem Szanghaju, co się tu dzieje, jak się dzieje. Zaszliśmy na koniec, do mostu, przeszliśmy na drugą stronę. Na każdym kroku są tu masaże i spieraliśmy się o masaż chiński, o masaż stóp też, który reklamował się naprzeciwko gigantycznego pawia z kwiatów wychodzącego z olbrzymiej złoconej ramy postawionej przed parkingiem luksusowego hotelu. Chińskie rozmowy... 

Weszliśmy po drodze do kościoła katolickiego. Ten akurat wyglądał jak marna kopia neogotyku, źle idącego w ślad za gotykiem. Czego jednak można wymagać od produkujących iPedy i iFony czy Siony Chińczyków? W środku akurat odbywał się montaż wystawy współczesnej sztuki Chin i Tajlandii. Ciekawe, prawda? Skręciliśmy w ulicę Syczuańską, jedną z najważniejszych ulic handlowych dawnej koncesji brytyjsko-amerykańskiej, biegnącej równolegle do Bundu. Kiedyś mieściły się tu domy kupieckie, dziś – sklepy małe i maleńkie, parkingi dla motorów i rowerów, tłumy Chińczyków nie wiedzących, co mają ze sobą zrobić. Siedzą i patrzą przed siebie. Wokół wielu drzew są zbudowane ławeczki, całe porośnięte starymi Chińczykami, zazwyczaj mają oni na sobie ciemnoszare spodnie, białe skarpetki, buty w stylu mokasynów, obowiązkowo za duże. Zamiast koszul lub swetrów często zakładają mundurki z czasów rewolucji kulturalnej i to jest chyba jedyna jej pamiątka, jaką udało mi się wytropić na ulicach Szanghaju. Także w rozmowach ani w naukowych wystąpieniach ten temat nie istnieje. Pamiętam to zdanie z podręcznika Andrzeja Garlickiego do Historii najnowszej Polski – „W czasie rewolucji kulturalnej zginęło w Chinach około 20 milionów ludzi, co jak na chińskie warunki nie jest zbyt wielką liczbą” (parafraza, nie cytat). 20 milionów, to nie jest wielka liczba ludzi. 20 milionów mieszkańców liczy dzisiejszy Szanghaj, to tak jakby to miasto znieść z powierzchni ziemi. Prostopadła do Syczuańskiej ulicy jest ulica Nanjińska, czyli najważniejsza arteria handlowa i starego Szanghaju i nowego. Tu ławeczki pod drzewkami są jeszcze bardziej oblężone przez Chińczyków. Po bokach ulicy, która jest strefą bez samochodów, stoją wózki inwalidzkie ze starszymi członkami rodzin, których tu przywozi się, by mogli uczestniczyć w najważniejszym rytuale życia miejskiego Szanghaju: spacerze po Nanjing Road. Zagłębieni w rozmowy o tym, kto pojawia się na reklamach w Chinach – czy Chinki czy Europejczycy (Habib twierdził, że Chińczyk nie może być marzeniem kobiet, bo mały i niemęski, zatem nie funkcjonuje w reklamie; ja, jak zwykle złośliwa, zaczęłam zatem wśród niezliczonych reklam na olbrzymich fasadach potężnych domów towarowych wyszukiwać Chińczyków... Zgodziliśmy się natomiast co do tego, że Chinki, owszem, są na plakatach reklamowych, bo to stereotypowe niezdrowe marzenie każdego mężczyzny z ziem leżących na Zachód od Państwa Środka), nie zauważyliśmy nawet, że Nanjing Road przerodziła się w People’s Square, czyli Plac Ludowy. Nawet nie umiem powiedzieć, jak wielki ten plac jest. Sięga tam, gdzie zaczynają się kolejne drapacze chmur, ginące z oczu w mgle zanieczyszczonego powietrza. W takich warunkach, jak dla mnie, Plac Ludowy jest niemierzalny.

Ten spacer trwał od około 12.30 do 16.00. Przyznaję, że na Placu Ludowym myślałam już tylko o kawie i czymś do jedzenia. Habib jednak był twardy „idziemy do Urban Center, a potem dopiero jedzenie, zresztą jadłaś wczoraj tyle, że przez trzy tygodnie ci się nie należy”. Mądry człowiek. Nie patrzył w ogóle jak słaniam się na nogach, jak przewracam oczyma, tylko parł ku Urban Center, czyli budynku na środku placu, skonstruowanym specjalnie na okoliczność EXPO – mieści się w nim historia rozwoju Szanghaju. Wystawę obejrzałam z niekłamanym podziwem, jak mianowicie można pokazać tak wiele, jednocześnie nie mówiąc właściwie nic. Opisy na wystawach chińskich, musicie wiedzieć, są zminimalizowane do granic obłędu i nie mam na myśli rozmiaru czcionek Po prostu nie chce im się pisać o tym, co i tak każdy widzi i może sobie zinterpretować jak tylko chce. Ostatecznie przyznaję, że wrażenie zrobiło na mnie zestawienie zdjęć Szanghaju z lat 70., 80. i 90. z fotografiami tych samych miejsc wykonanymi w latach 2000. Niezapomnianym wrażeniem jednak pozostanie to, co zobaczyłam w kinie, które nie wiem, jak się nazywa. Panoramiczne? Takie, co jest dookoła i czuje się to, co się widzi. Prawie upadłam, gdy przechylaliśmy się przy skręcie samolotu, przy pikowaniu, bardzo gwałtownym, poczułam się nieszczególnie, a jazda pociągiem doprowadziła mnie do głębokich nudności. Przeżyłam jednak, by na końcu filmu dać się wzruszyć. Ale był piękny i warto było łezkę uronić jedną czy dwie. Nie było na nim ani jednego człowieka i to chyba jest założenie owego Urban Center – wyciąć ludzi z sukcesu szanghajskiego. Tylko budynki i plany, makiety i zdjęcia budynków. Ludzi nie ma w tym, nie ma, bo jeszcze ktoś sobie by go przypisał.

Taksówką zajechaliśmy do hotelu Habiba, gdzie już czekał na nas Jean-Louis, jak zawsze uśmiechnięty, zadowolony, zmęczony, wyzwiedzany na dziesiątą stronę. 42 piętro hotelu przyjęło nas widokiem niepowtarzalnym, mnie kawą, Habiba piwem, a Jean-Louis – Margeritą. Nie będę pisać o tym, o czym rozmawialiśmy. Wystarczy tyle, że takie dyskusje chciałabym mieć co tydzień. Mózg mi się poruszył. Decyzje do podjęcia się pojawiły. Pomysły nowe nadeszły. Wspaniali ludzie. Brak było wprawdzie Afşına i jego stambulskiego hüzün, ale mnie za to ogarnął i trzyma do tej pory taki nastrój, jak zanieczyszczenie powietrza w Szanghaju. Ciężki, szary, zamieniający intensywne kolory w nijaką szarość, zabijający wszelką oryginalność, wtłaczający wszystko w sztywną ramę konieczności i braku pola do manewrowania. 

Zbyt długie przebywanie w Szanghaju grozi azjatyzacją człowieka. Już spieszę i już tłumaczę. Wracam przy tym do moich podróży coraz dalej na Wschód i do zdrowego porządku, który przypadkiem zachowałam. Już na Ukrainie czułam, że przestrzeń jest zarazem moim wrogiem, jak i moim najbliższym przyjacielem, miejscem zbawienia. Patrzyłam z murów Chocimia na Dniestr i czułam tę potęgę, tę wielkość – jak mnie pochłania, co było przerażające, ale w swoim wnętrzu mnie ogarnia i uspokaja – czego w głębi duszy chciałam. W Turcji wypływałam daleko w morze, by ponad górami tuż przy brzegu Morza Śródziemnego dostrzec „białą górę” – ośnieżony jeszcze wiosną szczyt. Jedność, którą nagle stawaliśmy się – góry, morze i ja – stawały w opozycji do tego, co nieosiągalne, dalekie, jak marzenia i aspiracje człowieka Wschodu: są, ale widać je tylko z jednej, zupełnie wyjątkowo osiągalnej perspektywy. W Kazachstanie zrozumiałam na czym polega małość człowieka względem przyrody. Nie tylko marna się stałam w porównaniu z łańcuchem Tien-Szan, ale też moje życie nagle nic nie warte było wobec harmonijnie rozpostartego pod niekończącymi się, majestatycznie śpiącymi górami stepu. Klucz do religii Wschodu, choć o nich nadal mało wiedziałam, przypadkiem znalazł się w moich rękach tym samym. 

Tu, w Szanghaju patrzę na to, jak człowiek opanował do perfekcji całą myśl Wschodu. Przestrzeń jest wrogiem człowieka? Zabudujmy ją, nie pozwólmy, by choć centymetr pustki nas przerażał. Szanghaj nie zostawia nawet milimetra wątpliwości na ziemi. Brak tu miejsca do poruszania się, jeśli nie budynki, to samochody i ludzie odbierają możliwość zyskania punktu odniesienia, owej Białej Góry; traci się w ten sposób aspiracje inne niż te, którymi kierują się wszyscy. Potęga przyrody przemieniona tu zaś została w potęgę pracy człowieka. Religia Wschodu dała impuls do gigantomanii. Kiedyś powstawały wielkie posągi Buddy i olbrzymie świątynie, dziś – hotele, w których na 42 piętrze serwuje się capuccino i Margaritę spragnionym wrażeń cudzoziemcom. Azjaci pozostają spokojni; nawet z tak wysoka nikt nie zyska innej perspektywy jak ta, którą się wszystkim tu narzuca: sukces, powodzenie, rozwój i chińskie przodownictwo. Oto jak Europa kładzie się u stóp Chinom. 

Namiastką, ostatnim śladem chińskiego ratio (!) są świątynie. Wspomniana na początku świątynia szintoistyczna, świątynia Nefrytowego Buddy i ciche zakątki w Ogrodzie Yuyuan. Do czego to doszło... Świątynie, miniaturowe, ginące w gigantycznej zabudowie Szanghaju, nazywam siedzibą rozumu. Szaleństwo albo szanghajskie zaćmienie. Polecam. Można się wiele o sobie samym nauczyć. Tylko po co w tym celu zalatywać się kilkanaście godzin na Wschód...?

Ripping water shimmering on sunny day,

Misty mountains shrouded the rain; 

Plain or gaily decked out like Xizi;

West Lake is always alluring.

 

Su Shi

 Trzeci dzień pobytu w Szanghaju zaczął się fatalnie. 3,5 godziny snu nie mogły nie pozostawić na mnie śladu. Byłam od samego rana w złym nastroju, źle nastawiona do rzeczywistości. Mimo wszystko zebrałam się, zeszłam na śniadanie i skonstatowałam, że ponownie do picia jest tylko Coka-Cola i Sprite. To mnie jeszcze bardziej wkurzyło, bo choćby woda byłaby dobra, że nie wspomnę o kawie. Cola przynajmniej, pomyślałam, zawiera kofeinę. Wypiłam pewnie litr, przegryzając makaronem z sosem sojowym i ryżowym pierożkiem nadziewanym mielonym mięsem wołowym. Prawdziwie chińskie śniadanie. Ciągle nie zdecydowałam się na mieszankę fasolek w sosie sojowym ani też na zwykłe jajko na twardo. To pierwsze wydaje mi się jednak zbyt perwersyjne i inwazyjne o poranku, a to drugie jest jakieś banalne tu, w Szanghaju. 

W pośpiechu zeszłam na dół i tu niespodzianka, mój dyrektor też jechał na wycieczkę i postanowił ze mną jechać taksówką na miejsce zbiórki. Pierwsza, do której podeszłam, odmówiła. Podobnież druga. Charakterystyczną cechą drugiego taksiarza były paznokcie u kciuków długie na co najmniej 4-5 cm (pozostałe były krótko obcięte). Pamiętam, że kiedyś o tym czytałam, nawet widziałam takie grafiki chińskie z panem o takich paznokciach, ale już nie wiem, o co tu chodziło. Jeśli ktoś wie, będę wdzięczna za informację. Przypominam sobie też, że w Egipcie widziałam wielu Arabów, którzy mieli stosunkowo długie paznokcie u małego, piątego palca u ręki, ale wtedy zupełnie nie wiedziałam, o co chodzi i do tej pory nie rozumiem tego zwyczaju. Otwarta pozostaje kwestia – by powrócić do szofera z dzisiejszego poranka – jak on na te paznokcie założyłby białe rękawiczki. Nie wiem i się nie dowiedziałam, bo nas nie zabrał. Dyrektor wziął wtedy sprawy w swoje, męskie ręce i poszedł do lepszego hotelu niż nasz (w naszym nikt w ogóle mojego pytania o taksówkę nie zrozumiał, choć zwyczajowo powtórzyłam po angielsku i po polsku). Udało mu się, miły odźwierny zawołał drugiego chłopca, który pobiegł na ulicę, po 10 sekundach taksówka przez niego zatrzymana zajechała, adres został odczytany z kartki przez odźwiernego i taksiarza (no bo jak inaczej powiedzieć, dokąd się chce jechać?) i pojechaliśmy. 

Taksówki – przy okazji muszę to napisać – są tu bardzo tanie i właściwie nie zdarzają się oszustwa. Wczoraj, wracając z kolacji, pierwszy raz zdarzyło się, że szofer nie włączył licznika. „Noł mitel” powiedział, a potem sam ustalił stawkę za przejazd, mówiąc „handeld, handeld” i palec wskazujący skierował ku niebu. To znaczy jeden. U nas, o ile dobrze myślę, jeden pokazuje się kciukiem. Ale mogę się mylić. Szanghaj jest olbrzymi, stoi się w korkach, a jednak przejazd w granicach Pudongu (też gigantycznego, przecież to prawie cała ta strona rzeki) nie jest nigdy droższy niż 15-25 yuanów, czyli coś koło 15 złotych (ciągle nie umiem przeliczać tych cholernych yuanów). 

Na miejscu zbiórki był koszmarny burdel. W sumie już się do tego przyzwyczaiłam. Stało pewnie 10 autobusów, z których 3 były nasze. Oczywiście, nieuniknione było to, że kilka osób z naszej wycieczki trafiło do obcych autobusów, a w naszych znalazło się paru obcych z konferencji. Ale nie rozumiem jednego: dlaczego nie można tych autobusów oznaczyć po angielsku? I wszystko tak tu działa – trochę na zasadzie albo się uda, albo nie. Chińczycy zakładają, że jeśli jest po chińsku, to wszyscy dadzą radę. Wierzcie mi, Chińczycy mają nas, ludzi Zachodu, w głębokim niepoważaniu, by nie powiedzieć głęboko w dupie. Stąd to wynika i już. Śmieją się z nas, jak robimy coś nie tak, ale nie wpadną na to, żeby ułatwić. Może to i zdrowe podejście – skoroście przyjechali, to sobie radźcie. Tylko, że my tu jesteśmy ich gośćmi. Druga rzecz, że ta głupia baba i jej gach, co się do naszego autobusu zaplątali, zorientowali się, że jadą na złą wycieczkę po mniej więcej 50 km. Wcześniej nie zauważyli, że sami nieznajomi im ludzie siedzą obok. I jak się Chińczycy mają z nas nie śmiać, skoro kretynów na nich nasyłamy? 

Pojechaliśmy. Autobus pełny, gorąco (zrobiło się dziś bardzo ciepło), duszno, okropnie. W perspektywie ponad 2 godziny jazdy. Przerwa na stacji benzynowej i niespodzianka dobra i zła. O złej pisać nie będę, a dobra – to kawa, cudowna, czarna, gorąca, pełny kubek. Prawdziwy dar. Kupno kawy – dla każdego z nas (z nieukrywaną dumą napiszę, że byłam pierwsza przy barze) – trwało około 5 minut. Bo pani za każdym razem z tym samym trudem rozumiała: „Americano” i palcem wskazywanie nieba (czyli jeden, jeśli pamiętacie – ja sobie dopiero po chwili przypomniałam, że tak tym palcem taksówkarz pokazywał i jak tak samo zrobiłam, to mnie zrozumiała). Kawę wypiwszy, w autobusie zasnęłam i obudziłam się na miejscu, czyli w mieście Hangzhou (nie pytajcie, jak się to czyta; do końca wycieczki nie załapałam). Zajechaliśmy na wernisaż wystawy w Muzeum tego miasta. Nie wiem, czemu poświęcona była wystawa, nie pamiętam, byłam półprzytomna. Ale było ładnie i czerwone karteczki poleciały w powietrze w chwili przecięcia wstęgi. Poza nami (trzy autokary pełne muzealników z całego świata) było około 15 fotoreporterów i kilka osób z obsługi. Nikogo poza tym. Nie rozumiem zupełnie wystawy, którą zwiedziliśmy, ale podobały mi się: grafiki (mam zdjęcia kilku), wachlarze, znaczki pocztowe z całego świata (wśród których z dużą radością odkryłam polskie, dobrze znane z dzieciństwa, oraz chińskie, na których ładnie Mao komponował się z Leninem), sposób prezentacji horoskopu chińskiego z bodajże XIII wieku (dziurki wykute w kamieniu, od tyłu podświetlone, czyli w miejsce dziurek pojawiały się czerwone światełka; trochę dyskotekowe, ale robił się ładny wzór na kamieniu – a powierzchnię kamień ten miał ok. 2x2 m). Podobała mi się w tym muzeum również toaleta, a warto dodać, że była to pierwsza toaleta na narciarza, którą w Chinach spotkałam. W Szanghaju ich chyba nie ma (albo nie trafiłam do takich miejsc – pewnie to drugie), a wystarczy pojechać na prowincję, by od razu musieć kucać. W sumie, po całym dniu jazdy na nartach, muszę stwierdzić, że ma to swoje zalety. Przynajmniej, za przeproszeniem, nie ma szansy, że się dotknie tyłkiem ohydnej, obsikanej najczęściej deski klozetowej. Toalety, nadmienię, nawet te na narciarza, są czyste i zadbane; panie sprzątają tam niemal na okrągło, co trudno powiedzieć o toaletach w Krakowie choćby, Europejskiej Stolicy Kultury. Na prowincji chińskiej, w mieście małym, bo liczącym zaledwie 6,5 mln mieszkańców, czystość w szaletach to norma... A to my, ponoć, jesteśmy cywilizowani. 

Wracając do muzeum, to cieszyłam się, gdy w końcu wyszliśmy. Trzeba było, niestety, pójść pod górę, na szczęście nie dłużej niż 10 minut (dłużej bym nie zniosła; dziś był dzień na nie). Na szczycie wzgórza znajdowała się pagoda skromnie ukryta w drzewach i wielkie domiszcze pagodopodobne obok niej. Miałam nosa, bo się skupiłam na ukrytej pagodzie, podczas gdy reszta wycieczki fotografowała się na tle tamtego domu. Otóż pagoda ukryta okazała się oryginalną świątynią boga tego miasta, z X wieku pochodzącą, natomiast wyrób pagodopodobny był repliką domu przyświątynnego, powstałą 10 lat temu. Nawiasem mówiąc, trzeba wiedzieć, że Chińczycy nie przywiązują tak wielkiej wagi do konserwacji i zachowania oryginalnych budowli jak my, Europejczycy, czy świat cywilizacji Zachodu ogólnie. Dla nich ten wyrób pagodopodobny jest oryginałem, bo wiernie odtwarza (z zewnątrz) dom przyświątynny zniszczony w latach 60. XX wieku. Podobnie jedynie uważa się warszawską Starówkę i Zamek Królewski za oryginały, wpisane na listę dziedzictwa UNESCO, choć są oryginale w innym znaczeniu tego słowa. Powiedziałabym nawet – ekscentryczne, ale cóż. Najwyraźniej taki ze mnie muzealnik, jak z koziej dupy trąba i mam mocno zachodnie podejście do zabytków. Jak się zburzyło, to niech w pamięci pozostanie i już (bardzo negatywnie oceniam odbudowę zamku w Berlinie). Wracając do pagody, to do niej nie można było wejść, zwiedziliśmy natomiast gruntownie budynek przyświątynny (ja również toaletę, przepraszam, że o tym wspominam, ale na ścianach były tam piękne kafelki w róże). Z samej góry, z tarasu, rozpościerał się przepiękny widok na miasto i jezioro w mieście. Porobiliśmy sobie zdjęcia i zasiedliśmy do jedzenia w restauracji na najwyższym piętrze. 

No co będę pisać o jedzeniu, skoro jak zawsze wszystko wyglądało tak samo: przekąski zimne, zupa, główne dania gorące (warzywa, mięso, ryba), ryż na różne sposoby, zupa na słodko (dziś galaretowata zupa owocowa). Do tego piwo, wino chińskie, Cola i Sprite (oczywiście). Nowością były kraby i „końcówki” żab, jak to określił pan dyrektor (nie wiem, które to było, ale wszystko mi zasadniczo smakowało). 

Przy obiedzie siedzieliśmy w stałym składzie: Afşın, Jean-Louis, Habib i ja oraz Rainey z Bostonu (dziewczyna młoda, bardzo fajna, ale bardzo pilnie przestrzegająca wszystkich punktów programu), milczący acz piękny Argentyńczyk, który nie tknął jedzenia chińskiego i przegryzał cały czas jakieś chrupki argentyńskie, Filipińczyk (też milczący, za to jedzący). 

Po jedzeniu uzgodniliśmy z kolegami, że idziemy nad jezioro na drzemkę, ale nasz plan ucieczki się nie udał; spakowano nas do autobusów i zawieziono nad to jezioro. W programie była przepływka łódką po jeziorze i zwiedzanie jednego z najświętszych miejsc Chin. Nie napiszę, co to jest dokładnie i co tam się stało, bo objaśnienia dostaliśmy po chińsku – fantazja Chińczyków w „olewaniu” całej reszty świata nie zna granic. Było wśród nas paru Chińczyków, fakt, ale stanowili zdecydowaną mniejszość. Są jednak faworyzowani w sposób nieopanowany. W każdym razie spacer po pozostałościach laguny, czyli Jeziorze Zachodnim i trzech stawach – trzech zwierciadłach księżyca – to niewątpliwie niezapomniany punkt pobytu w Chinach.

Pamiętacie film „Wiosna, lato, jesień, zima i znowu wiosna”? Może się mylę, ale dla mnie właśnie to miejsce musiało zainspirować Kim Ki-Duka do zrobienia tego filmu. Krajobraz, to raz. Ale miejsce to jest słynne z obrazów średniowiecznych jeszcze (dla nas średniowiecznych, dla Chin to już było po renesansie) pokazujących Jezioro Zachodnie w czterech porach roku, opiewali je poeci, właśnie cztery pory roku sławiąc. To dygresja. Ważne jest to, że było tam to wszystko, o czym myślimy stereotypami o Chinach. Kręte pomosty drewniane, pagody, altanki, stele kamienne, drewniane ażurowe ścianki do przekształcania krajobrazu (niewyobrażalne, wiem, ale nie umiem tego wytłumaczyć). Najstarsza pagoda w tym miejscu pochodzi z początku XI wieku; najmłodsza – z XIX wieku. Siadłam na chwilę na ławeczce, za mną była właśnie ta najstarsza pagoda, przede mną – jezioro i góry. Zamknęłam oczy i próbowałam sobie wyobrazić cesarza, który spacerował tymi pomostami, siadał w tej altance, pisał wiersze. Ten cesarz, ten, który panował w miejscowości Hangzhou tysiąc lat temu, był poetą. To miejsce, czuje się to, jest pełne jego poezji. Wierze unoszą się na liściach lotosu, rymy pływają wokół lilii wodnych, słowa osiadają na poręczach pomostów. Jezioro Zachodnie jest metaforą, jest przenośnią dosłowną i w dwojakim sensie. Przenosi nas do innych myśli, ale i przenosi nas w inny czas. 

I ten czas spokoju się skończył. Popłynęliśmy z powrotem na brzeg, do miasta, zwiedzać muzeum Jeziora Zachodniego. Budynek piękny. Znowu pojawiło się we mnie to samo wrażenie umiejętności chińskich architektów zharmonizowania budynku z otoczeniem, jego wkomponowania nie tylko w otoczenie, ale także w historię Jeziora Zachodniego w tym przypadku i samego miasta Hangzhou, dawnej stolicy Chin, dawnej metropolii Państwa Środka. 

Niestety, gościnność Chińczyków sprawiła, że z muzeum siłą nas wyciągnięto znowu do restauracji i, hmmm, znowu musieliśmy jeść wszystko to samo. Nieprzyzwoitości królicze, kraby, poszatkowaną koriandrę z ryżem i kukurydzą ułożone w kształt serca, rybę podaną w sosie sojowo-imbirowym, wędzone ryby różnych rodzajów, szaszłyki baranie przyprawione w nieznany mi sposób... Dużo, dużo innych smakołyków. Nie mogę już patrzeć na to wszystko, czego nie zjemy, bo pewnie to wyrzucają. Habib, którego miałam po prawicy, nachylił się do mnie i powiedział: „jem wbrew sobie”. Odpowiedziałam: „ja się kontroluję, nie jem”. Habib dostał nerwowego ataku śmiechu, tym bardziej, że w tym samym momencie na stół wjechała tak odjazdowa wołowina, że nie mogłam się od niej oderwać i po chwili ja się nachyliłam do niego i szepnęłam: „jem wbrew sobie”. 

Spiliśmy się, proszę państwa, wszyscy. Francuskim sikaczem rozlewanym w Chinach. Spili się pierwsi Chińczycy i dyrektor muzeum historii Szanghaju postanowił gości z Zachodu zaznajomić ze sztuką śpiewania w Chinach. Po kolei, od stolika do stolika chodził, szukając nomen omen chińskiego chotnika. Znalazł się odważny, który do mikrofonu zaintonował pieść. Niezłe to było, ale wtedy dopiero się zaczęło, bo rozochocili się Rosjanie, których w komitecie jest najwięcej. Jedna chwyciła mikrofon i popłynęły Podmoskowyje wieczera.... Z zażenowania myślałam, że się schowam ze wstydu, bo oczywiście cały „Zachód” od razu do mnie, czy na Wschodzie wszyscy tak fałszują, czy w Polsce śpiewa się te same piosenki, tymczasem Rosjanie za ramiona się chwycili i dalej, kołyszą się w takt, a wieczory podmoskowyje upływają, ale się nie kończą, oni się kołyszą, a ja na pytania odpowiadam, nie, w Polsce inaczej, w Polsce też fałszują, ale piosenki inne. Przecież to też Słowianie – mówi „Zachód”, a tu nagle Chińczycy dorwali się do drugiego mikrofunu i dawaj, te wieczera po chińsku zapylają. Prawie pod stół weszłam z braku wina w kieliszku. Piosenka się skończyła i okazało się, że kto ma mikrofon, ten ma władzę – Chińczycy zapodali serię piosenek, mniej lub bardziej krzykliwych, skrzeczących, niezrozumiałych, ale tylko do pewnego momentu, bo nagle poszła Katjusza, tyle że po chińsku. Przyjaźń chińsko-radziecką sobie przypomnieli. I tak przez pół godziny przyśpiewywali sobie. Przyznam, że z niepokojem patrzyłam na mój stół, bo: 1. Amerykanka (Rainey, przypominam) zaczęła się zastanawiać, co ona zaśpiewa typowego dla USA; 2. do Afşına podeszła jego szefowa z poleceniem, że jeśli Turcja będzie miała śpiewać, to mikrofon idzie do niego; Afşın, choć brunatną ma karnację, poczerwieniał; 3. Belg zapytał mnie, czy będę śpiewać razem z nim „Alouette, gentil alouette”; 4. Habib oświadczył, że on ani jednej piosenki nie zaśpiewa, bo nie może zdecydować, czy powinien kanadyjską, czy tunezyjską. Niebezpieczna sytuacja. Przerwał ją, dzięki bogowie!, dyrektor chiński, bo powiedział, że restauracja się zamyka i dowidzenia państwu. A Rosjanie tymczasem, ignorując jego wypowiedź i po chińsku, i po angielsku zapodaną, dalej za ramiona się trzymali, kołysali i rzewne dumki fałszowali...

Mało o Chinach było. Mało, wiem, ale postaram się jeszcze dopisać po powrocie coś o Zachodnim Jeziorze. Dziś trochę bardziej kosmopolitycznie wyszło. Przykro mi. Z drugiej strony – taki wieczór mógł zdarzyć się tylko w Chinach, tylko na międzynarodowej konferencji, tylko przy krabach, grillowanych krewetkach, grzybach mun i wołowinie w imbirze i tylko przy nadmiernej liczbie Rosjan na sali. Szkoda, że tak mało nam ci Chińczycy wszyscy o swoim kraju, o swojej kulturze chcą powiedzieć. Boję się, bardzo boję się, że oni sami tego nie wiedzą. Inaczej: mają wiedzę, ale nie umieją jej przekazać, bo to nie tradycja żywa w nich, to nie ich obyczaj, ale to dziedzictwo niechciane, zapomniane, odrzucone. To ludzie wykorzenieni w olbrzymiej masie. Ludzie, którzy nie wiedzą nawet o tym, że ich koleżanki i koledzy po fachu muzealnym chcieliby się dowiedzieć czegoś więcej.

Konkluzją dzisiejszego dnia jest więc ambiwalencja spostrzeżeń. Harmonia architektury, harmonia struktury, harmonia zewnętrzna panująca tutaj ewidentnie nie zgadza się z tym, co jest we wnętrzu i to zresztą widać w urządzeniu muzeum Zachodniego Jeziora (obok wypchanych zwierząt – historia Chin – wszystko potrzebne, ale zestawienie nieco dziwiące). Podobnie świetna struktura parkingu, z którego dziś odjeżdżaliśmy, ale kompletna nieumiejętność skorzystania z tej struktury i w efekcie – chaos organizacyjny. Brak koherencji. Boję się – znowu się boję! – że komunizm jednak zrobił swoje. Pozbawił mianowicie tych ludzi ich tożsamości.

Na koniec – szanghajskie metro. Cudowne. Czyste, przestronne, rewelacyjnie opisane, nie ma szansy się zgubić, są barierki prowadzące do każdej linii metra, wszystkie napisy po chińsku i angielsku. Ludzie grzeczni. Tanio. Czegóż chcieć więcej? Metra w Krakowie!

Architektura, rozważania ogólne:

Można podziwiać nowoczesną architekturę Chin, a Szanghaju w szczególności, ale trzeba pamiętać, że pod niemal każdym drapaczem chmur kryją się gruzy wielu historycznych budynków z XIX wieku lub nawet starszych, że o kulturach archeologicznych nie wspomnę. 

Poza tym wyjątkowa architektura pojawiła się dopiero w latach 90. XX wieku, wraz z gospodarczym boomem, a już wcześniej budowano i burzono i powstawały wtedy setki takich samych osiedli, a nawet miasta oparte na tym samym planie. Dopiero teraz, od 15 może lat, nowa architektura chińska stara się odwoływać do starych wzorów, naśladuje dawne tradycje i zasady. Japończycy na przykład już dużo wcześniej, w latach 80. XX wieku zaczęli sięgać do swojej tradycji w nowoczesnych budowlach, jednocześnie też odkrywając dla swoich miast chińską sztukę budowania i chińskie style. 

Zastanawiam się trochę nad tym – można płakać i nawet trzeba płakać – jak mi wczoraj powiedziano: nie zachował się żaden budynek z czasów dynastii Ming. Zarazem patrząc na nowy Szanghaj, na zachwycającą miejscami, zapierającą dech w piersiach zabudowę Szanghaju myślimy sobie, że gdyby nie wyburzono XIX-wiecznych kamienic, to tego wszystkiego by nie było. I jedna tylko myśl w głowie zostaje: można patrzeć na tę stratę jako na zwykłe koleje losu. Na miejscu Troi powstała Troja II i Troja III i tak dalej. Gotyckie budowle przebudowywano w renesansowym stylu. Wyburzono zabudowania zakonu duchaków w Krakowie i postawiono na tym miejscu Teatr Słowackiego. Więc jak: płaczemy czy nie? 

 

Obserwacje uliczne

Dziś mało poczyniłam, ale nie miałam za bardzo chodzenia (poza wieczornym szwendaniem się po starym mieście, po drugiej stronie rzeki). Co zauważyłam jednak to to, że wiele dziewcząt nosi okulary bez szkieł, traktując je jako ozdobę. Modne to chyba jest. U chłopców mniej to powszechne, ale dziewczynek (na oko gimnazjum – liceum – studia) bardzo dużo. 

 

Chiński pawilon na Expo 2010 w Szanghaju

Pawilon ma kształt odwróconej pagody, jest w intensywnym kolorze czerwonym, z czarnymi prześwitami okien i ozdobami. Nie umiem opisać jego konstrukcji, dla mnie jest zbyt skomplikowana – choć piękna. Do pawilonu wybraliśmy się dziś „naszą paczką” (czyli Turek, Afşın, Belg, Jean-Louis, Tunezyjczyk z Kanady, Habib, i ja, Polka z Krakowa!, Ania), podpuścił nas Jean-Louis, który o 15.00 miał wystąpienie na konferencji i o 11.00, w czasie przerwy na kawę podszedł, zatarł ręce i powiedział: to co, po kolejnych dwóch referatach zwijamy się zobaczyć pawilon chiński? Nie mieliśmy nic do powiedzenia, tak się też stało. Z sali obrad najpierw po cichu wyszedł Jean-Louis, potem ja, następnie Afşın. Staliśmy chwilę, czekając na Habiba, który w końcu do nas dołączył, zupełnie niepewny, co ma robić. Chciał iść do hotelu, pospać trochę, bo on z Quebec, u niego równo 12 godz. różnicy. Poszedł jednak. Za fajni jesteśmy, żeby nas opuszczać! 

Niepewność nas dopadła przy wsiadaniu do autobusu; Afşın usiłował konwersować z kierowcą (on po turecku, a kierowca po chińsku, nie szło im), a Jean-Louis z mapą na kolanach (to jest prawdziwy organizator) wytyczał trasę na piechotę – nie wiedzieliśmy bowiem, czy na pewno to jest autobus do chińskiego pawilonu. Habib zdecydował za nas, a ja poszłam do środka za nim i koledzy nie mieli wyjścia. Od razu dodam, żeby nie było wątpliwości: rozmawiamy po francusku (języki Belga i Tunezyjczyka z Quebec) i czasem, jak Afşın nie nadąża przerzucamy się wszyscy na angielski albo Jean-Louis lub ja mu tłumaczymy na angielski. Ale wtedy problem jest z Habibem, który angielski zna słabiej i nie lubi mówić po angielsku. Ach, języki, ale dajemy radę. 

Ku naszemu zdziwieni zajechaliśmy do chińskiego pawilonu. Nie będę opisywać wszystkiego. Jak zdjęcia wrzucę gdzieś, to tam widać mniej więcej, co się w środku znajduje. Spróbuję ująć w słowa tylko to, co mnie wzburzyło tak, że aż Afşın położył mi rękę na ramieniu i powiedział coś po turecku (on jest wcieleniem spokoju, to człowiek, który – jak sądzę – cały czas medytuje; próbował mi widocznie trochę tego spokoju przekazać). 

Kino. Olbrzymie. Trzy wielkie ekrany i sufit, na który przechodzi część projekcji. Na każdym z ekranów czasem to samo, czasem trzy różne obrazy, czasem ten sam widok, ale z trzech odmiennych perspektyw. 15 minut film, najnowsza historia Chin, symbolicznie pokazana przez losy dwójki młodych porzucających wieś, idących do Szanghaju, budujących nową część miasta (ona robotnica, przy suwnicy; on pracujący na wysokości, przy drapaczach chmur). Mijały lata – od, na oko, lat 70. XX wieku, do współczesności. Przemiany. Nowe pokolenie, nowa miłość, dziecko, staruszkowie itd. Banał i kicz. Ale. Jest ale. Otóż po pierwsze w połowie mniej więcej pojawiło się trzęsienie ziemi, jako największa katastrofa w historii Chin. Armaggedon. Tymczasem dobrze wiemy, że choć trzęsienie było tragiczne w skutkach, to jednak nie pociągnęło za sobą tylu ofiar, co choćby rewolucja kulturalna, o której oczywiście nie było ani słowa w tej „historii”. Nie wiemy też, dlaczego młodzi w latach 70. przeprowadzili się do Szanghaju, budować to miasto. Jaka przyczyna ich do tego pchnęła, po prostu nie wiadomo! To piszę jako historyczka, natomiast z punktu widzenia estetycznego, to ten film najbliżej uplasowałabym „Olimpiady” Leni Riefenstahl. Takie same ujęcia ludzi, ludzi w ruchu, takie same zbliżenia i niemal zatrzymania kadru. Inne podobieństwo: Leni filmowała sceny z wykorzystaniem dwóch kamer, a nawet trzech równocześnie, przy montażu wykorzystując ujęcia tej samej sceny z różnych perspektyw. Tu mamy trzy ekrany i na każdym – jak już pisałam – to samo, ale z przodu, z boku i z tyłu widziane. Przypadkowa zbieżność? Być może, ale trudno o niej zapomnieć. Kiczowe zagrania (dziecko, skok do wody w zwolnionym tempie) – wszystko obliczone na poruszenie najgłębszych emocji w ludziach i, co za tym idzie, związanie ich z Chinami, z ludem pracującym (!), z Chińczykami. Propaganda oficjalna idzie ostro po bandzie; wie, że świata nie wygra głosząc, jakie to Chiny jednak są fajne, tylko pokazuje ludzi, a Chińczycy, ponieważ są naprawdę fajni, wygrywają dzięki temu sprawę dla władzy.

Druga sprawa, która mnie zdziwiła, to ekologia. Państwo, które przoduje w emisji dwutlenku węgla, które nie poddaje się żadnym międzynarodowym regulacjom dotyczącym ekologii i ochrony środowiska naturalnego, w pawilonie na expo, szczyci się najwyższym zaangażowaniem w odtwarzanie natury. Bajanie w bambus, nomen omen, to jest. 

Sprawa ogólna dotycząca tej wystawy – kompletnie nie wiadomo, o co w niej chodzi. Podział na jakieś bloki tematyczne (np. Wizja, Ekologia, Dialog, Narodowe skarby) – nie wiadomo czemu służy, ale przede wszystkim rzadko kiedy rozumiemy połączenie między nazwą działu a jego zawartością. Najlepiej ujął to Jean-Louis po wyjściu z działu Dialog: „The dialogue is over”. 

Pewnie, że jest w tym pawilonie tysiąc drobiazgów i wielkich rzeczy zupełnie porażających (np. ściana długa na pewnie 70-80m, wysoka na 10-12m, na której odtworzono na multimedialnym ekranie jakiś zwój (rysunek), tylko że on się rusza (mam kawałek filmiku na aparacie, jak pościągam, to wrzucę, dorzucę, pewnie po powrocie). To znaczy nie obrazek się rusza, tylko postaci na tym obrazku są animowane. No po prostu super!

Tyle o pawilonie chińskim. Wyszłam stamtąd prawie krzycząc (skąd we mnie tyle agresji? skąd takie zaangażowanie?), koledzy mnie uspokajali, poszliśmy na ławkę, do słońca („A la recherche du soleil perdu”), zjeść kanapki i sałatkę, popić czym? oczywiście coca-colą. 

Przy jedzeniu kanapki poznałam niezwykłą historię Afşına. Otóż pochodzi on ze wschodniej części Turcji, do Stambułu przeprowadził się z rodziną, gdy miał 7 lat. Nie jest „czystym” Turkiem; jego dziadek uciekł z Uzbekistanu w latach 30. Był Uzbekiem, przewodniczącym „partii” w Taszkiencie, jak to ujął Afşın. Prawdopodobnie dopadły go represje czystek stalinowskich, ostrzeżono go, że następnego dnia zginie lub zostanie aresztowany, zebrał się więc w nocy i uciekł, przedostał się przez góry do Afganistanu. Tam został kilka lat, by w końcu, tuż po II wojnie, uciec znowu nielegalnie do Turcji. Teraz Afşın, jego rodzeństwo i wujowie szukają rodziny w Uzbekistanie i w Kazachstanie, bo tam właśnie część rodziny – rodzeństwo dziadka – się przeniosło. Sam Afşın był już w Taszkiencie i w Samarkandzie i spotkał brata dziadka. W następnym roku jedzie do Kazachstanu i raz jeszcze do Uzbekistanu, szukać reszty. Co ciekawe, dzięki pokrewieństwu, wujkowie Afşına robią teraz interesy w Kazachstanie. Piękna historia, prawda? Znamy takich historii wiele, ale tylko dlatego, że ta rodzinna opowieść ze Stalinem w tle rozegrała się na egzotycznych stepach i w górach Azji Srodkowej, wydaje się nam piękniejsza... Dodam jeszcze, byście byli całkiem zachwyceni, że Afşın nazywa się Altaynli, co znaczy dosłownie „pochodzący z gór Ałtaju”. 

 

Propaganda. 

Opisałam już pawilon chiński, teraz opowiem o odjechanej zupełnie sprawie Żydów szanghajskich. Otóż faktem jest, że gdy Hitler doszedł do władzy, około 30 tys. Żydów z Niemiec uciekało tak przed nim tak konsekwentnie, że trafili do Szanghaju. Zbudowali sobie tu domy przypominające ich porzucone niemieckie wille – nazywa się to Jewish Haven Reserve. W końcu wyjechali (ciekawe dlaczego i czemu nic ze sobą nie zabrali?). Niedawno w Szanghaju postawiono pomnik upamiętniający Zagładę i, co więcej, nie zburzono owych willi na znak „przyjaźni żydowsko-chińskiej”. Propaganda sięga tu tak głęboko, że aż trudno w to uwierzyć. Pan przedstawiał te fakty w swoim wystąpieniu, ani przez chwilę nie komentując zdjęcia, na którym widać było, jak podeszła wiekiem Żydówka odbiera jakąś biżuterię z rąk chińskich oficjeli. Brak podpisów, ale wymowa – oczywista. Czy to akt odwagi, że Pan nam to zdjęcie pokazał? Bezmyślność? Przepraszam, ale stawiam na to drugie. 

 

Konferencja. 

Dziwaczna sprawa. Śmiech na sali – dosłownie. Okazało się, że na jednym z paneli są Chińczycy (zasadniczo nieznający angielskiego) i reszta świata. Wszystko w porządku, tylko nie było tłumacza. I wyobraźcie sobie (to niewiarygodne, ale tak było), że „reszta świata” wygłosiła swoje referaty, była po nich dyskusja, a następnie Chińczyk wziął mikrofon i wypowiedział się po chińsku. Nikt tego nie przetłumaczył. Skomentowali go potem inni Chińczycy. A co najlepsze – nikt się nie burzył, że Chińczycy siedzieli na referatach po angielsku, jak na tureckim kazaniu ani też „reszta świata” nie zbuntowała się, że musi wysłuchać chińskiego wystąpienia, co, uwierzcie, jest cholernie trudne do zniesienia (chiński w dużej masie...). 

 

Kolacja. 

Dziś kolacja była w starej części Szanghaju, czyli po drugiej stronie rzeki, względem Pudongu i Expo. W najstarszej (ponoć) restauracji Szanghaju, czyli Szanghaj Classic czy coś w tym rodzaju. Było jeszcze fajniej niż wczoraj. Habib usiłował jeść pałeczkami - uczyłam go (hihi, pałeczki, co Mamusia z Japonii przywoziła nie poszły na marne; nieźle opanowałam pałeczkowanie, nawet Chińczycy patrzą na mnie z podziwem, a „reszta świata” pyta, czy już byłam w Chinach i gdzie się nauczyłam. Odpowiadam spokojnie „W domu. Przy biurku”). Belg, jak to Belg, miał swoje sztućce ukradzione na pierwszym posiłku, pierwszego dnia pobytu w Chinach (nosi ten widelec i nóż ze sobą „na wszelki wypadek”, gdyby nie dali nic poza pałeczkami – dziś się sprawdziło i wczoraj też). A Afşın spokojnie stara się tymi pałeczkami jeść i bardzo dobrze mu idzie, zresztą jego zdenerwować się nie da. Z nowych potraw pojawiły się przynajmniej trzy rodzaje przyrządzonej kury i kaczki (znowu patrzyła), ryba w panierce w marchewce, groszku i sosie słodkimi (pycha!), jakiś glut dziwny, na który się wszyscy rzucili, bo myśleli, że to ciasteczko, a to był chyba szpik zastygnięty (fuj!). Po stole krążyły pytania: „co to w tej zupie pływa?” – „które?” – „these tiny little things” – „you mean those little things?” – „no, I mean these tiny little things. There are tiny little things, little things and things in this soup”. Wspólnie analizując, ustaliliśmy, że 1. tiny little things to są odnóża kalmarów; 2. little things to główki krewetek; 3. things to ryżowe kulki. Bardzo to było śmieszne, bo co chwilę komuś coś spadało na stół – wszyscy wybuchali gromkim śmiechem. Takie to miłe, że można swobodnie jeść, bez stresu, w dobrym towarzystwie. 

 

Stare miasto. 

Nie powiem jeszcze nic poza tym, że jeśli ktoś chce Rolexa, to nie ma sprawy, proszę o przelew na 10 USD + koszty przesyłki z Polski, z Krakowa. Pióra Mont Blanc nieco droższe – około 15 USD (cena zależy od pudełka). Co do sukienek z „jedwabiu” (czyli cheongsam) – to całkiem całkiem kosztowna impreza, około 30 USD do kolan, około 40 USD do ziemi, wzory prawie jak na spódnicach do stroju krakowskiego, krój – jak w filmie Wong Kar-Waia „In the Mood for love”, którego tytułu oczywiście nie pamiętam. Załączam zdjęcie ze starego miasta. Same budynki, nie ma ani rolexów, ani Mont Blanc ani nawet sukienek. Obiecuję, jeszcze nadrobię.